Συνταξιοδοτικό και Δημογραφικό Πρόβλημα: Δύο συγκοινωνούντα δοχεία

Αφορμή της συγγραφής αυτού του άρθρου είναι να καταδείξει ότι το συνταξιοδοτικό πρόβλημα είναι συνυφασμένο και πλήρως αλληλένδετο με το δημογραφικό πρόβλημα. Και τα δύο πιο πάνω αλληλένδετα προβλήματα τα οποία παρουσιάζει η χώρα μας επηρεάζουν και θα επηρεάζουν για αρκετά χρόνια την οικονομία του τόπου, και κατ’ επέκταση την κοινωνία των πολιτών αυτής της χώρας. Δεν είναι απλά προβλήματα και ούτε λύνονται σε σύντομο χρονικό διάστημα, αλλά είναι πολυεπίπεδα/πολυσύνθετα προβλήματα τα οποία πρέπει να ακολουθηθεί εθνική στρατηγική με την εμπλοκή τουλάχιστον των μεγάλων κομμάτων και άλλων φορέων.

Για το συνταξιοδοτικό θέμα έχουν αρθρογραφήσει έγκριτοι επιστήμονες, οι κυβερνώντες έχουν φέρει αναλογιστές, και έχουν πραγματοποιηθεί συσκέψεις επί συσκέψεων μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων όπως υπουργείων και συνδικαλιστικών οργανώσεων. Οι αναλογιστές θα ασχοληθούν με το θέμα των αριθμών και θα δώσουν κάποια σενάρια ως προς την μείωση του ρίσκου για πιθανή κατάρρευση του ταμείου των κοινωνικών ασφαλίσεων. Όμως ένα πρόβλημα πάντα έχει αρκετές οπτικές γωνίες και η σοφότερη λύση δεν είναι μόνο η αριθμητική πράξη, αλλά ένας συγκερασμός ενεργειών.

Το πρόβλημα δεν είναι τόσο απλό όπως φαίνεται γιατί η διόγκωση του συνταξιοδοτικού προβλήματος προέρχεται από την γήρανση του πληθυσμού. Οι τελευταίες στατιστικές καταγράφουν ποσοστό μόνο 1,44 παιδιά κατά μέσον όρο κατά ζευγάρι. Αυτό υποδηλεί ότι οι ισορροπίες είναι πολύ ρευστές και βαρύνουν προς την κατεύθυνση της γήρανσης του πληθυσμού μας. Με απλά λόγια ο πληθυσμός μας θα μεγαλώνει με δείκτη την ηλικία όπου και συνεπάγεται ότι αυτοί οι οποίοι θα παίρνουν συντάξεις θα αυξάνονται κάθε χρόνο και αυτοί οι οποίοι θα παράγουν θα μειώνονται σε σχέση με τους συνταξιούχους. Ας μην ξεχνάμε και τον παράγοντα ανεργία  όπου είναι πολύ σημαντικός και ανασταλτικός για την βιωσιμότητα του συνταξιοδοτικού προβλήματος.

Η γήρανση του πληθυσμού θα οδηγεί συνεχώς τους κατά καιρούς κυβερνώντες στην αύξηση του ορίου σύνταξης από τα 63χρ. στα 65χρ., από τα 65χρ. στα 67χρ. και πάει λέγοντας. Αυτή η μεθοδολογία είναι καθαρά λογιστική/μαθηματική πράξη όπου μπορεί να συγκριθεί με κάποια οικονομική υποχρέωση ενός οργανισμού όπου την μεταβάλλει στο μέλλον. Έτσι και το κράτος για να μπορέσει να αντεπεξέλθει στο θέμα της καταβολής των συντάξεων τις μεταβάλλει στο μέλλον. Αυτό δημιουργεί τεράστια κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα. Γιατί ένα άτομο το οποίο θα αφυπηρετούσε/συνταξιοδοτείτο π.χ. στα 63χρ. και μεταφέρεται η αφυπηρέτηση/συνταξιοδότηση στα 65χρ. συνεπάγεται ότι ένας νέος θα μείνει άνεργος για ακόμα δύο χρόνια. Και το ερώτημα είναι ότι ο 65άρης είναι περισσότερο παραγωγικός από τον νέο ο οποίος θα ξεκινήσει με όνειρα και ενθουσιασμό την επαγγελματική του σταδιοδρομία? Το σύστημα παράγει νέες καινοτομίες ώστε να δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας? Γιατί αν δεν δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας ένας νέος για να εργαστεί πρέπει κάποιος να αφυπηρετήσει/συνταξιοδοτηθεί. Το ποσοστό για έρευνα και ανάπτυξη σε σύγκριση με το ΑΕΠ είναι μόνο 0,5%. Αυτό καταδεικνύει ένα πολύ αρνητικό γεγονός όπου η μη παραγωγή νέων θέσεων εργασίας επηρεάζει το συνταξιοδοτικό σύστημα και ταυτόχρονα όλο το οικονομικό και κοινωνικό σύστημα.

Το δημογραφικό πρόβλημα έχει την ίδια βαρύτητα και σύνδεση με το συνταξιοδοτικό πρόβλημα. Η υπογεννητικότητα οδηγεί τον πληθυσμό σε μαρασμό. Είναι εδώ η πηγή του προβλήματος το οποίο πρέπει να καταπολεμηθεί στην ρίζα του. Χρειάζεται  μέσα από εμπεριστατωμένη μελέτη να χαραχτεί μακροχρόνια στρατηγική όπου θα λύσει και ριζικά το πρόβλημα. Διαφορετικά αν δεν υπάρξει προληπτική στρατηγική δεν θα έχουμε μέλλον και θα βρεθούμε σε κάποια στιγμή προ του φάσματος της οικονομικής καταστροφής με την κατάρρευση του Ταμείου Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Οι συνεχείς αυξήσεις στα ποσοστά εισφοράς για την σωτηρία του ΤΚΑ, μου θυμίζει τον «ασθενή στον αναπνευστήρα».

Ο μέσος νέος πτυχιούχος ο οποίος αν εργοδοτηθεί στα 23 με 25 του χρόνια με μισθό 1,000 ως 1,200 ευρώ, μέχρι να καταξιωθεί επαγγελματικά θα γίνει 30 χρονών. Αν στα 30του παντρευτεί και κάνει οικογένεια θα είναι καταχρεωμένος με αγορά ή κτίσιμο κατοικίας/διαμερίσματος κατά μέσον όρο 100,000 ως 150,000 ευρώ, και θα πληρώνει χρέη για όλη του την ζωή. Συνάμα με το ψηλό κόστος ζωής στην χώρα μας το μόνο που αποφασίζει είναι να κάνει ένα παιδί. Αυτός είναι ο μέσος κύπριος πολίτης. Αν το κράτος/πολιτεία δεν του παρέχει τα εφόδια για έναν υποφερτό επίπεδο ζωής, η κατάσταση αυτή θα διαιωνίζεται, το πρόβλημα θα μεγαλώνει και κάθε 5 χρόνια θα ακούμε ότι ήρθαν αναλογιστές.      

 Για να λυθούν τα πιο πάνω προβλήματα τα οποία είναι «ωρολογιακή βόμβα» στα θεμέλια της οικονομίας και της κοινωνίας χρειάζεται η σύσταση ομάδας κρούσης από ευρύ φάσμα επιστημόνων. Οι σύγχρονοι οργανισμοί για θέματα πολυσύνθετα/πολυεπίπεδα έχουν οργανώσει πολυθεματικές ομάδες (cross functional teams) για να μπορέσουν να είναι ευέλικτες και να προσεγγίσουν τα προβλήματα από όλες τις πλευρές. Είναι εδώ που χρειάζεται αποφασιστικότητα και δραστική προσέγγιση και επίλυση των χρόνιων προβλημάτων. Θα αναφέρω μια χαρακτηριστική φράση από μια ομιλία ενός από τους κορυφαίους Μάνατζμεντ Γκουρού στον κόσμο, του Michael Porter, “Γιατί έξυπνοι Μάνατζερ, επιλέγουν λάθος στρατηγικές – Why do good managers set bad strategies”. Ο Porter δήλωσε ότι μετά από 25 ως 30 χρόνια έρευνας στον τομέα του Μάνατζμεντ κατέληξε ότι η πλειονότητα των στρατηγικών λαθών διαπράττονται μέσα από τους οργανισμούς. Καταλήγοντας θέλω να καταδείξω ότι πρέπει να λειτουργήσουμε με σύγχρονες αντιλήψεις σε θέμα μάνατζμεντ γιατί στο τέλος της ημέρας αν δεν υπάρξει αποτελεσματικό μάνατζμεντ τότε κάθε ενέργεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. 

Οι Πληγές της Κυπριακής Οικονομίας

Η Εθνική Οικονομία δεν ανήκει σε κανένα πολιτικό κόμμα ή ομάδα ανθρώπων. Η Εθνική Οικονομία ανήκει στην κοινωνία των πολιτών και αυτών οι οποίοι την υπηρετούν. Οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι του λαού οφείλουν να την διαφυλάξουν ως κόρη οφθαλμού γιατί στην σημερινή πραγματικότητα αν δεν καταφέρουμε να τροχιοδρομήσουμε μια σταθερή οικονομία γιατί έχουμε όλα τα εχέγγυα, τότε είμαστε πραγματικά αυτόχειρες. Τελευταία μας προέκυψαν και τα κοιτάσματα πετρελαίου ως σαν να κερδίσαμε το Τζακ-Ποτ. Τα τραγικά παραδείγματα της Ελλάδας, Ιρλανδίας και Ισλανδίας πρέπει να μας διδάξουν πολλά.

Πραγματικά μένουμε άφωνοι όταν ακούμε από τους κυβερνώντες ότι θα κάνουν σύσκεψη με τον τάδε επιστήμονα ή με την τάδε ομάδα επιστημόνων εν έτη 2011. Λες και τώρα θα ανακαλύψουν τον τροχό. Είναι προς τιμή του ΚΕΒΕ και της ομάδας επιστημόνων και διοικητικών λειτουργών όπου όργωσαν τον τελευταίο καιρό όλες τις πόλεις προς ενημέρωση των πάντων, πολιτών, επιχειρηματιών και άλλων ομάδων στο φλέγον θέμα της οικονομίας. Τα στοιχεία τα οποία παρουσιάστηκαν κατέδειξαν για μια ακόμα φορά τα πολύ σοβαρά διαχρονικά προβλήματα της οικονομίας μας. Ακόμα σημαντικό σημείο είναι ότι η πηγή των στοιχείων ήταν το Υπουργείο Οικονομικών. Τα προβλήματα είναι εκεί και τα γνωρίζουν όλοι. Ας παραθέσουμε για μια ακόμα φορά μερικά: (1) Δημοσιονομικό έλλειμμα, (2) Δημόσιο χρέος, (3) Υπολειτουργικότητα κρατικής μηχανής, (4) Μη συνεισφορά των δημόσιων υπαλλήλων σε θέματα σύνταξης, (5) Ηγεμονικά εφάπαξ δημόσιων υπαλλήλων, (6) Κίνδυνος κατάρρευσης του συστήματος των κοινωνικών ασφαλίσεων υπό το παρόν σύστημα λειτουργίας, (7) Ανεργία, (8) Ψηλό κόστος δανεισμού, (9) Τον υπέρ-δανεισμό των επιχειρήσεων και νοικοκυριών και άλλα.  

Μπορεί τα πιο πάνω προβλήματα να ακούονται τρανταχτά και δυσεπίλυτα. Ακούμε συχνά από κάποιους ότι δυστυχώς η οικονομία μας εξαρτάται από εξωγενής παράγοντες λες και θέλουν να βγάλουν την ουρά τους έξω από κάθε πρόβλημα. Απλό παράδειγμα ήταν η επιβολή φπα στα τρόφιμα και φάρμακα με το επιχείρημα ότι μας το επιβάλλει η Ε.Ε. Μετά μάθαμε και είναι προς τιμή των ΜΜΕ  ότι δεν είχε υποβληθεί αίτημα για παράταση. Το θέατρο του παραλόγου ήταν να αλληλοκατηγορούνται τα κόμματα ότι την ευθύνη την φέρει το τάδε κόμμα γιατί όταν κυβερνούσε δεν το έπραξε και πάει λέγοντας.

Τα πιο πάνω προβλήματα με σωστή διαχρονική στρατηγική μπορούν να λυθούν και να καταστήσουν την χώρα μας ως χώρα μοντέλο σε θέμα οικονομίας. Ο καθρέπτης της οικονομίας δεν είναι μόνο οι αριθμοί οι οποίοι δυστυχώς λένε την αλήθεια, αλλά και το επίπεδο ζωής των πολιτών μας. Πως μπορεί σήμερα να αντικρύσει ένας πολιτικός τους συνταξιούχους μας που ζουν κάτω από το επίπεδο της φτώχειας και τους νέους επιστήμονες μας που ζουν στην εποχή των 800 ευρώ και της ανεργίας?

Δεν υπάρχει πρόβλημα που όταν υπάρχει θέληση να μην μπορεί να λυθεί ή να μετριαστεί, φτάνει να υπάρχει όραμα, στρατηγική, και επαρκεί άτομα προς την εκτέλεση και επίβλεψη της χάραξης στρατηγικής μακριά από πολιτικές σκοπιμότητες. Γιατί δυστυχώς τα άλυτα προβλήματα έμειναν και έγιναν γάγγραινα γιατί κανένα κόμμα δεν τολμά να τα διορθώσει φοβούμενο το πολιτικό κόστος. Φτάσαμε σε κομβικό σημείο γιατί σχεδόν κάθε χρόνο έχουμε εκλογές, όπως κοινοτικές, δημοτικές, βουλευτικές και τέλος προεδρικές. Με αυτή τη φιλοσοφία δυστυχώς θα έρθει η ώρα με μαθηματική ακρίβεια που θα αναφωνήσουμε την φράση «δυστυχώς πτωχεύσαμε».

Το δημοσιονομικό έλλειμμα, το δημόσιο χρέος και η ανεργία μπορούν να μειωθούν με ένα καλό ρυθμό ανάπτυξης της τάξης του 2,5 – 3,5%. Είναι εύκολο να το λέμε στα χαρτιά, όμως ο σωστός προγραμματισμός περνά διαμέσου της οργάνωσης και εκτέλεσης στρατηγικής. Απλό παράδειγμα όπου εδώ και 15 χρόνια δεν αναπλάθεται το παραλιακό μέτωπο της Λάρνακας όπου θα περιλαμβάνει και το Λιμάνι και τη Μαρίνα. Το κράτος με την μέθοδο του BOT δεν θα πληρώσει ούτε σεντ. Η ίδια μέθοδος εφαρμόστηκε με το καινούργιο αεροδρόμιο Λάρνακας. Αυτό είναι έργο διαχρονικό και έπρεπε να τοποθετείτο ιεραρχικά ως προτεραιότητα  στα πλάνα έκαστου κυβερνώντα. Θα δημιουργούντο εκατοντάδες θέσεις εργασίας, θα παράγετο χρήμα και συνεπώς εισόδημα για το κράτος, θα πληρώνετο φόρος εισοδήματος από τις εταιρείες και υπαλλήλους και ακόμα θα πληρώνονταν κοινωνικές ασφαλίσεις στο σχετικό ταμείο σε διαχρονική βάση.

Η ανεργία των νέων επιστημόνων θα μπορούσε να καταπολεμηθεί με την σύσταση ερευνητικών κέντρων σε πολυεπίπεδη βάση όπου θα περιλαμβάνει ευρύ φάσμα επιστημονικών τομέων. Όμως είμαστε καταδικασμένοι σε αποτυχία αν αναλογιστούμε ότι το ποσοστό επένδυσης σε καινοτομία και νέες τεχνολογίες είναι περίπου στο 0.50% σε σύγκριση με τις ανεπτυγμένες χώρες της Ε.Ε. που επενδύουν σε σύγκριση με το ΑΕΠ 3,50%. Και το τραγελαφικό είναι ότι το 85% των προγραμμάτων καινοτομίας επιχορηγείτε από την Ε.Ε.

Η μη συνεισφορά των δημόσιων υπαλλήλων στις συντάξεις των και στις κοινωνικές ασφαλίσεις μπορεί να τροχιοδρομηθει σταδιακά χωρίς να επηρεαστεί το βιοτικό επίπεδο κανενός. Δεν είναι δυνατό το 50% του εργατικού πληθυσμού να επιχορηγεί το άλλο 50%. Με μαθηματική φόρμουλα  το ταμείο θα καταρρεύσει γιατί στον κόσμο της οικονομίας δεν είναι όλα ρόδινα, υπάρχουν και οι κρίσεις, υπάρχουν και οι ξένοι οίκοι αξιολόγησης, υπάρχουν και οι πιέσεις από τους πιστωτές/επενδυτές. Δημιουργήθηκε η κρατική μηχανή από το 1960, δηλαδή πριν 50 χρόνια και εμείς δυστυχώς μείναμε προσκολλημένοι στο μοντέλο του παρελθόντος. Δεν αναπτύχθηκε η κρατική μηχανή στην νέα τάξη πραγμάτων. Δηλαδή πλήρης μηχανογράφηση, προσλήψεις ευέλικτης μορφής εργασίας όπως 5ετή συμβόλαια, και εφαρμογή εναλλαξημότητας.

Αφήνω τελευταίο το στραγγαλιστικό δυστυχώς κόστος δανεισμού όπου είμαστε κατά 2-2,5% πιο ψηλά από τον δείκτη της Ε.Ε. Το πρόβλημα έχει πολλές οπτικές γωνίες γι’ αυτό χρειάζεται η συμβολή όλων και μάλιστα χρειάζεται βούληση και άμεσα. Την λύση του συγκεκριμένου προβλήματος την έδωσε ο πρώην πρόεδρος Γιώργος Βασιλείου επί διακυβέρνησης του με την μείωση των επιτοκίων των καταθέσεων όπου αυτόματα είχαν μειωθεί και τα επιτόκια δανεισμού. Συνεπώς οι Τράπεζες, τα ΣΠΙ, ο υπουργός Οικονομικών, ο διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας, και η διοίκηση της Κεντρικής Συνεργατικής Τράπεζας πρέπει να βρουν άμεσα λύση πριν να είναι αργά. Στο κόσμο της οικονομίας το πιο σημαντικό δεν είναι το ποσοστό του τόκου εισπρακτέου αλλά το δανειστικό επιτόκιο. Αν το δανειστικό επιτόκιο είναι ψηλό τότε θα καταστεί η οικονομία μας ως μη ανταγωνιστική λόγο δανεισμού σε σύγκριση με άλλες οικονομίες. Συνεπώς ή άμαξα όταν εκτροχιαστεί θα πάρει και τον αμαξηλάτη μαζί της. 

Καταλήγω με το συμπέρασμα ότι οι λύσεις υπάρχουν και δεν χρειάζεται να είσαι αυθεντία στον τομέα της οικονομίας για να μπορείς να αντιμετωπίσεις τα προβλήματα τα οποία ουδέποτε θα τελειώσουν. Ο σωστός Μάνατζερ είναι αυτός ο οποίος μπορεί να ενεργεί έγκαιρα, να έχει όραμα, να έχει συγκεκριμένη στρατηγική, να έχει κριτική σκέψη και να βάζει πάνω από όλα το καλό της χώρας του και των πολιτών της. Συνεπώς το μέλλον ανήκει σε αυτούς που το προδιαγράφουν.

Προφίλ Επιτυχημένου και Αποτυχημένου Μάνατζερ

Θα χαρακτήριζα το συγκεκριμένο άρθρο ως το δεκάλογο του επιτυχημένου και αποτυχημένου Μάνατζερ. Είναι τόσο παραστατικό ώστε ο κάθε Μάνατζερ, Ηγέτης ή ακόμα και απλός άνθρωπος διαμέσου αυτοκριτικής μπορεί να διαπιστώσει τα προτερήματα και μειονεκτήματα του.

1. Ο νικητής κάνει λάθη και λέει: «Έκανα λάθη». Ο αποτυχημένος λέει «δεν έφταιξα εγώ».
2. Ο νικητής αποδίδει την νίκη του στην καλή του τύχη, παρόλο που δεν οφειλόταν εκεί. Ο αποτυχημένος αποδίδει την ήττα του στην κακή του τύχη, παρόλο που δεν οφειλόταν εκεί.
3. Ο νικητής δουλεύει περισσότερο από τον αποτυχημένο και έχει πολύ ελεύθερο χρόνο. Ο αποτυχημένος είναι πάντα «πολύ πολυάσχολος».
4. Ο επιτυχημένος αντιμετωπίζει το πρόβλημα. Ο αποτυχημένος προσπαθεί να το αποφύγει.
5. Ο νικητής δείχνει ότι λυπάται επανορθώνοντας. Ο αποτυχημένος λέει ότι λυπάται αλλά την επόμενη φορά κάνει πάλι τα ίδια. 
6. Ο νικητής ξέρει πότε να αγωνισθεί και πότε να συμβιβασθεί. Ο αποτυχημένος συμβιβάζεται εκεί που δεν πρέπει και αγωνίζεται για πράγματα που δεν αξίζουν τον κόπο.
7. Ο νικητής λέει «Είμαι καλός, μα όχι τόσο καλός όσο θα έπρεπε». Ο αποτυχημένος λέει: «Ε, δεν είμαι τόσο κακός όσο άλλοι».
8. Ο νικητής σέβεται τους ανωτέρους του και προσπαθεί να μάθει από αυτούς. Ο αποτυχημένος δυσφορεί με τους ανωτέρους του και προσπαθεί να τους βρει ψεγάδια.
9. Ο νικητής δεν νιώθει υπεύθυνος μόνο για τη δουλειά του. Ο αποτυχημένος λέει: «Εγώ απλώς δουλεύω εδώ».
10. Ο νικητής λέει: «Θα πρέπει να υπάρχει και καλύτερος τρόπος για να γίνει αυτό. Ο αποτυχημένος λέει: «Γιατί να το αλλάξουμε; Έτσι γινόταν πάντα».

Ουδείς αλάνθαστος στον σημερινό κόσμο. Ο Χριστός αναφώνησε κάποτε «Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθο βαλέτω» και ο μέγας φιλόσοφος Σωκράτης το «Γηράσκω αεί διδασκόμενος». Συνεπώς ο καθένας να κάνει την αυτοκριτική του, να μάθη από τα λάθη του παρελθόντος ώστε να μην επαναλαμβάνει τα ίδια και τραγικά λάθη.

Προς κριτική σκέψη να αναφέρω ότι μας δόθηκε μια μορφή κράτους/δημοκρατίας και καταφέραμε μέσα σε 14 χρόνια να χάσουμε το 37% των εδαφών μας. Οι καιροί αλλάζουν, τα ισοζύγια δυνάμεων αλλάζουν, κοσμογονικές αλλαγές συνταράζουν το σύμπαν, ποιος μπορούσε να προβλέψει τόσο γρήγορα την κατάρρευση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (ΕΣΣΔ).

Επομένως οι στρατηγικές αποφάσεις για το μέλλον του τόπου μας όπου αφορούν δύο τομείς, Εθνικό Πρόβλημα και Οικονομία πρέπει να  λαμβάνονται και να εκτελούνται μακριά από πολιτικές σκοπιμότητες και με την σύμπραξη των μεγάλων κομμάτων. Αυτή πρέπει να είναι η αποστολή των ηγετών μας. Ουδέποτε ακούσαμε από έναν ηγέτη κόμματος κυβερνών ή αντιπολιτευόμενου, να καλεί σε εθνική διάσκεψη προς χάραξη κοινής στρατηγικής σε θέμα οικονομίας. Αλληλοεκτοξεύουν τα βέλη και «όποιον πάρει ο χάρος». Δυστυχώς ο «χάρος» τώρα που τα λάθη μετρούν διπλά και τριπλά θα μας πάρει όλους.

Όλοι οι πόλεμοι από αρχαιοτάτων χρόνων είχαν απώτερο στόχο το οικονομικό όφελος. Δεν χωρούσαν ούτε ιδεολογίες ούτε θρησκείες. Απλώς να αναφέρω έναν απλό παράδειγμα από την πρόσφατη ιστορία. Όταν τέλειωσε ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος οι σύμμαχοι (Αμερικάνοι, Γάλλοι και Άγγλοι) βομβάρδιζαν επί δύο μέρες την Γερμανική πόλη Δρέσδη όπου και την είχαν ισοπεδώσει εντελώς με νεκρούς από 50,000 ως 150,000 χιλιάδες άμαχο πληθυσμό. Σήμερα Γάλλοι και Γερμανοί είναι οι καλύτεροι σύμμαχοι. Συνεπώς ο έξυπνος Μάνατζερ είναι αφτός ο οποίος αφουγκράζεται τις αλλαγές των καιρών και αναπροσαρμόζει τη  στρατηγική του.

Υ.Γ. Πηγή: Καθημερινή (10καλογος).